زندگینامه حکیم عمرخیام نیشابوری

پس از معرفی زندگینامه غیاث الدین جمشید کاشانی، در این مقاله به زندگینامه حکیم عمر خیام خواهیم پرداخت.

محل تولد و تاریخ تولد عمر خیام نیشابوری

غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری در 28 اردیبهشت سال 439 هجری در نیشابور به دنیا آمد. او از دانشمندان بزرگ قرن پنجم در دوره ی سلجوقی بود. وی همچنین یک ریاضیدان، فیلسوف، همه چیزدان، ستاره شناس و شاعر رباعی سرای ایرانی بوده است.
مقام و شهرت خیام در زمان خود بسیار زیاد بود آنچنانکه او را با لقب های بزرگی مثل حجة‌ الحق، امام و فیلسوف می ستوده اند. حکیم عمر خيام جایگاه علمی برتری نسبت به جایگاه ادبی خود داشته، ولی او با نگارش رباعیاتش است شهرت جهانی کسب کرد. رباعیات خيام در زبان های مختلف زنده دنیا وجود دارد، اما بیشتر شهرت او در غرب به خاطر ترجمه ی رباعیاتش به زبان انگلیسی توسط ادوارد فیتزجرالد می باشد.
حکیم عمرخیام نیشابوری از بزرگترین دانشمندان دوران خود محسوب می شد و هوش سرشار و فوق العاده همچنین حافظه ای قوی و نیرومند داشت.
حکیم عمرخیام علوم رایج دوران خود مانند ریاضیات و فلسفه را در زادگاهش آموخت. به عقیده برخی مورخان او شاگرد ابن سینا بوده است اما تناقض های زیادی به لحاظ زمانی در این مورد وجود دیده می شود. در واقع این دانشمند یکی از شاگردان امام موفق نیشابوری بوده است. حکیم عمر خیام در سال 561 هجری بعد از فراگیری علوم ستاره شناسی، فلسفه و حدیث و تفسیر به سمرقند مهاجرت کرده و به تالیف اولین کتاب جبر خود زیر نظر قاضی القضات سمرقند پرداخت.
خیام در دوران جوانی با تحصیل علم و دانش به مقامات بلندی در فلسفه، نجوم و ریاضی دست پیدا کرد همچنین به قدری در علم طب مهارت پیدا کرد که مرض آبله سلطان سنجر در زمان کودکی را معالجه کرد.

شهرت حکیم عمر خیام

شهرت خیام در شعر بیشتر است اما در حقیقت او یک فیلسوف و ریاضیدان بود.
کتاب های با ارزشی در علوم مختلف توسط حکیم عمر خیام نیشابوری به تالیف درآمده است. اشعار او به دو زبان فارسی و عربی می باشد.
حوادث مهمی در دوران زندگی خیام از جمله سقوط دولت آل بویه، جنگ های صلیبی و قیام دولت آل سلجوقی به وقوع پیوست. بیشتر عمر خیام در شهر نیشابور گذشت در واقع او در دوران زندگی خود فقط دو مرتبه از شهر نیشابور خارج شد. اولین بار برای به جا آوردن مراسم حج و بار دوم سفر به شهر ری و بخارا بوده است.
حکیم عمر خیام مهارت بالایی در علم نجوم داشت آنچنانکه در ساختن رصدخانه سلطان ملکشاه سلجوقی گروهی از منجمین با وی همکاری داشتند.
خیام به خواست سلطان ملکشاه سلجوقی تقویم را اصلاح کرد که تقویم جلالی نام گرفت.
حکیم عمر خیام یک منجم بود و حاصل محاسبات او و برخی از دانشمندان دیگر در دوران جلال الدین ملک شاه سلجوقی منجر به به وجود آمدن تقویم امروز ایرانی شد. رساله ای از خیام هم درباره چگونگی محاسبات نجومی اش هم موجد است که توسط خو او نوشته شده است. این دانشمند علاوه بر مهارت در ریاضی و نجوم، در علم فلسفه، تاریخ جهان،زبانشناسی و فقه نیز تبحر کافی داشت. او به تدریس علوم و فلسفه یونان می پرداخت و دانشجویانش را به پرورش نفس و ورزش جسمانی تشویق می کرد. همین موضوع باعث شده بود تا اکثر صوفیان و عارفان آن دوران، خود را به او نزدیک می دانستند.
رساله نوروز نامه اثر معروف عمرخیام با نثر ساده و روان به پیدایش نوروز و آداب برگزاری آن در دربار ساسانیان پرداخته است. در این رساله به آیین جهانداری شاهنشاهان ایرانی پرداخته شده است.

پیشنهاد مطالعه: زندگینامه ارشمیدس

دستاوردهای حکیم عمر خیام نیشابوری

در ادامه به بیان دستاوردهای علمی، هنری و فلسفی حکیم عمر خیام می پردازیم.

ادبیات

رباعیات خیام که ریاضیدان و فیلسوف مشهور و معروف دوران خود بود، از چشم هم دوره ای هایش پنهان ماند. هم دوره هایی مثل نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی نسبت به شاعری خیام بی تفاوت بوده اند.
کتاب قدیمی که در آن به شاعری خیام اشاره شده است، کتاب خریدة القصر عمادالدین اصفهانی می باشد. این کتاب در سال 572 حدود 50 سال بعد از مرگ خیام به زبان عربی نگاشته شده است. مرصادالعباد نجم‌الدین رازی کتاب دیگری است که به این موضوع اشاره کرده است. تصنیف این کتاب حدود 100 سال بعد از مرگ خیام و در سال 620 هجری قمری انجام شده است. نجم الدین صوفی خیام را به دلیل تعصب بیش از حدی که داشت و به خاطرافکار کفرآمیز وی مورد نیش و کنایه قرار داده است.

آثار ادبی حکیم عمر خیام

کتاب های قدیمی متعلق به (قبل از سدهٔ نهم) که حاوی اشعار خیام هستند عبارتند از:

• تاریخ گزیده حمدالله مستوفی (730 ق)
• تاریخ جهانگشا (658 ق)
• مونس الاحرار (741 ق)
• نزهة المجالس (731 ق)
• جنگی از منشآت و اشعار

مجموعه ای شبیه تذکره که توسط قاسم غنی در کتابخانه ی شورای ملی پیدا شد.

کشفیات ریاضی حکیم عمر خیام

قبل از اینکه رساله ی خیام در جبر کشف شود، اصلاحات سال و ماه ایرانی موجب شهرت او در مشرق‌زمین شد و ترجمه ی رباعیاتش در غرب او را به شهرت رساند. فعالیت خیام در ریاضیات به خصوص در جبر به عنوان منبع دست اول مورد استفاده ریاضیدانان اروپایی نبوده اما می توان گفت خیام توسط طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا تاثیر گذار بوده است. قدیمی ترین کتاب که نویسنده معاصر با خیام داشته و از وی یاد کرده است، نظامی عروضی نویسنده چهار مقاله است؛ اما به عقیده او خیام در ردیف منجمین قرار می گیرد و یادی از رباعیات او نمی کند.
وی اولین کسی بود که مشخص کرد امکان دارد معادله ی درجه ی سوم بیشتر از یک پاسخ داشته باشد یا ممکن است اصلاً جوابی وجود نداشته باشد.
رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس از آثار حکیم عمر خیام به شمار می رود. او در این کتاب توانست با بررسی اصول موضوع هندسه اقلیدسی اصل موضوع پنجم اقلیدس را دررابطه با قضیه خطوط متوازی که قاعده هندسه اقلیدسی می باشد را به اثبات برساند.

ستاره شناسی حکیم عمر خیام

نظم دادن به گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک و پادشاهی ملک شاه سلجوقی از کارهای مهم خیام است. محاسبه مدار گردش کره زمین به دور خورشید تا 16 رقم اعشار توسط عمر خیام انجام شد. این کار در سال 458 هجری خورشیدی در تاریخ 25 فروردین (3 رمضان 471 هجری قمری) انجام گرفت.
پژوهش ها و نوشته های مهمی مانند رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله از خیام به عنوان یک ریاضیدان و ستاره شناس وجود دارد که در آن برای حل معادلات درجه سوم از جبر عمدتاً هندسی خود استفاده می نماید.
حل معادلات درجه دوم به واسطه او از روش های هندسی اصول اقلیدس انجام می شود. سپس قابل حل بودن معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم را نشان می دهد. خیام جواب صفر را در معادلات در نظر نمی گرفته همچنین نسبت به وجود پاسخ های منفی و موهوم در معادلات در رساله هایش آگاهی نداشته‌است.

موسیقی

خیام به بررسی ریاضی موسیقی نیز پرداخته است.

فلسفه

پنج رساله فلسفی از خیام وجود دارد که عبارتند از:

• فی الکون و التکلیف فی الوجود
• الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی
• الجواب عن ثلاث مسائل
• ضرورالتضاد فی العالم و جبر و البقا

از بین این آثار تنها رساله به فارسی در علم کلیات وجود است و مابقی به زبان عربی هستند. خیام در سال 472 هجری قمری خطبه توحیدیه ابن سینا را به فارسی ترجمه کرده است.

پیشنهاد مطالعه: نشانه ها و درمان اختلال ریاضی

معرفی آثار حکیم عمر خیام نیشابوری

رساله ها و مقالاتی که در زمینه علوم مختلف توسط خیام نوشته شده است عبارتند از:

• رساله ای در طبیعیات
• زیج ملکشاهی یا زیج جلالی
• رساله در وجود
• رساله ای در جبر و مقابله
• رساله ای در شرح اصول اقلیدس
• رساله اختلاف فصول و اقالیم
• رساله فلسفی در باب حکمت الهی در آفرینش عالم.
• دیوان رباعیات
• نوروز نامه
• رساله ای برای استخراج جذر و کعب
• رساله در تحقیق معنی وجود
• رساله در علم کلیات
• رساله معراجیه
• عیون الحکمه
• اشعار عربی خیام
• رساله لوازم الا کمنه
• رساله نضام الملک در بیان حکومت
• رساله ای در زمینه بیان زیگ ملک شاهی
• رساله مشکلات ایجاب
• ترجمه خطبه ابن سینا
• رساله ای در صورت و تضاد
• رساله میزان الحکمه
• رساله ضیاء العلی
• رساله روضه القلوب
• ساله ای درمشکلات کتاب مصادرات اقلیدس
• رساله تکلیف
• رساله فی براهین الجبر و المقابله

مرگ حکیم عمر خیام

حکیم عمر خیام نیشابوری در سال 517 ﻫ . ق در شهر نیشابور از دنیا رفت. در حال حاضر آرامگاه خیام در شهر نیشابورو در باغی که آرامگاه امامزاده محروق (ع) در آن قرار دارد، واقع شده است.
محل آرامگاه خیام توسط خود او قبل از مرگ پبش بینی شده بود.نظامی عروضی در ملاقات با او این پیش بینی را ااز عمر خیام می شنود : “گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می نماید .”
بعد از گذشت چهار سال از وفات خیام وقتی که او به نیشابور سفر کرد با دیدن مرقد این شاعر بزرگ قبر او را درست در همان جایی که گفته بود می بیند